تُرکَمَنها یا ترکمان از اقوام ترکتبار آسیای میانه هستند که عمدتاً در ترکمنستان، شمال غرب افغانستان و شمالشرق ایران سکونت دارند. آنها به زبان ترکمنی از زبانهای ترکتبار شاخه اغوز غربی سخن میگویند و بیشتر آنان مسلمان سنی و پیرو مذهب حنفی هستند.
ترکمنها که در گذشته اُغوز یا غُز نیز نامیده میشدند، شاخهای از ترکان آسیای میانهاند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریای آرال به زندگی کوچنشینی روزگار میگذراندند. تا حدود قرن هفتم میلادی ترکمنها جزئی از قوم بزرگ ترک بودند. در این سالها به دنبال اضمحلال امپراطوری گؤچتؤرکها (=کوچتؤرکها، ترک های کوچنده)، گروهی از ترکها که اغوز نامیده میشدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند.
****
پراکندگی
ترکمنهای ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمنصحرا سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاههای ایشان در استانهای گلستان، خراسان رضوی (تربت جام) و خراسان شمالی پراکنده است. جمعیت ترکمنهای ایران به حدود دو میلیون نفر میرسد. از شهرهای مهم ترکمنان در ایران میتوان بندر ترکمن و گنبد قابوس را نام برد.
در افغانستان نیز حدود یک میلیون ترکمن زندگی میکنند که از اقوام مهم این کشور بودهاند. ترکمنهای عراق که در شمال این کشور زندگی میکنند حدود دو میلیون نفر هستند که از بازماندگان ترکمنهای قدیم هستند و به علت دور افتادن از وطن اصلی (کشور ترکمنستان و ترکمن صحرای ایران) گویش آنها تفاوتهایی با ترکمنهای شرق خزر دارد و بیشتر به ترکی استانبولی و ترکی آذربایجانی نزدیک است.
****
تاریخچه
نام ترکمن از قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی «ترکمانان» توسط نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنی که اغوز در ترکی و غز در عربی و فارسی به کار رفته است.
غزان نخست در مغولستان داخلی که تقریبا در شمال مغولستان و جنوب چین واقع است (ترکستان) سکونت داشتند و در کتیبههای اورخون متعلق به قرن هشتم میلادی، ذکر ایشان در مغولستان رفته است. اغزان مزبور را ترک محسوب داشتهاند نه ترکمان. ترکمانان، را فقط در جانب مغرب یاد کردهاند. نخست با تلفظ «تو کو مونگ در دانشنامهٔ چینی سدهٔ هشتم میلادی (تونگ تین فصل ۱۹۳). به قول تونگ تین، واژهٔ توکومنگ نام دیگری است که به کشور سوک تاک یعنی کشور آلانان اطلاق شده و اینان در آغاز تاریخ میلادی در مشرق تا مسیر سفلای سیردریا مستقر بودند و آنجا در قرن چهارم ه . ق. (دهم میلادی) مقر اصلی اغزان بود. در کتب جغرافیایی عرب، ترکمان (الترکمان یا الترکمانیون) فقط توسط مقدسی در شرح چند شهر واقع در شمال و شمال غربی «اربیجاب» یا «سیرام» -که موقعیت آن درست معلوم نیست- آمده در باب اصل واژهٔ ترکمان در قرن پنجم به درستی معلوم نیست که آن را از ترکیب فارسی «ترک مانند» گرفتهباشند.
ترکمنها از جمله ملل تأثیرگذار در تاریخ هستند. دولتهای بزرگ ترکمن که در ایران دورهٔ اسلامی حکومت کردهاند:
* سلجوقیان (۴۲۹ ه. ق. – اواخر قرن ششم)
* قره قویونلو (۷۸۰ – ۷۴۸ ه . ق.)،
* آق قویونلو (۷۸۰ – ۹۸۰ ه . ق.)،
* افشاریه
* قاجاریه
****
موسیقی ترکمنی
ساز اصلی در موسیقی ترکمنی، تامدیر است که به نظر کوچکترین انواع دوتار است. همچنین نواختن کمانچه و نی نیز در بین ترکمنان رواج دارد و در دههٔ اخیر برخی، به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک روی آوردهاند. محمدرضا درویشی ساز کمانچه را هم ساز اصیل ترکمنی نمیداند. در موسیقی اصیل ترکمنی ساز کوبهای به کار نمیرود.
قرقلر
قرقلر از دو کلمهٔ قرق و لر ترکیب یافتهاست. قرق به معنای پاره شده یا بریده است و لر نشانه جمع در زبان ترکمنی (و ترکی) است. مفهوم قرق به چگونگی ارائه دستگاه مربوط است؛ زیرا در اجرای این دستگاه نوازنده پس از پرده پنجم به پرده چهارم و سپس به پرده اول تامدئرا(دوتار) عبور میکند. حذف پردههای دوم و سوم به مفهوم پاره کردن یا بریدن توالی اصوات یا مُد دستگاه قرقلر است. این شیوه اجرای دستگاه قرقلر بیش از سی سال است که شکل گرفتهاست. عقیده بر این است که این شیوه اجرا – که به علت دشواری نواختن دستگاه قرقلر شکل گرفته – به نحوه نواختن تامدئرا خدشه وارد کردهاست و در اصل، ضعف نوازندگی محسوب شده، سهولت اجرا را ایجاب میکند. قرق در زبان ترکمنی (قرخ در زبان ترکی) به معنی چهل نیز هست. دستگاه قرقلر بعد از دستگاه نوایی تکامل یافته و مشتمل بر ترکیب چهل مقام نوایی است. معمولاً مقامهایی که در این دستگاه نواخته میشوند، لحنی محزون دارند.
****
مخمّس
مخمّس نیز عنوان یکی از مقامهای رایج در موسیقی خراسان است و عبارت از بند شعری است که از پنج مصراع تشکیل میشود (مشابه بشبند یا بیش در موسیقی ترکی نواحی غرب ایران). در رسالهها و نسخ خطی فارسی موسیقی، مخمس یکی از اصول یا ادوار ایقاعی معرفی شدهاست. از جمله ادوار موسیقی عربی در این زمینه عبارتند از: مخمس عربی، مخمس مصری، مخمس ترکی و نصفمخمس ترکی است.
نوایی
دستگاه نوایی منسوب به امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین میرزا بایقراست که از نوادگان جغتای پسر چنگیز و از اعاظم دانشمندان و ادبای قرن نهم هجری بودهاست و بر موسیقی دوران خود احاطه کامل داشتهاست. مقام نوایی در منطقه تربت جام و اطراف آن نیز اهمیت بسیار دارد و از رایجترین و همگانیترین مقامها محسوب میشود.
بسياری از داستانهای ترکی و تركمنی كه از سوی اوزانها و بخشیها به اجرا درمیآيد، در مقام تجنيس، مخمس و نوايی است.
ساز
ساز اصلی در موسيقی تركمنی، تامديراست كه به نظر كوچكترين انواع دوتار است. همچنين نواختن كمانچه و نی نيز در بين تركمنان رواج دارد و در دههٔ اخير برخی، به اجرای نغمات اين موسيقی با سازهای الكترونيک روی آوردهاند. محمدرضا درويشی ساز كمانچه را هم ساز اصيل تركمنی نمیداند. در موسيقی اصيل تركمنی ساز كوبهای به كار نمیرود.
دستگاههای موسیقی ترکمنی معمولاً بر اساس تعداد پردههای مورد استفاده در تامدئرا و چگونگی توالی آنها نسبت به هم متمایز میشوند. تشخص دستگاهها و تمایز آنها نسبت به هم بر اساس پردهها و نحوه توالی آنها در تامدئرا تدوین یافته به نظر میرسد.
مشابه برخی از مقامها، داستانها یا تصانیف ترکمنی، در بین ترکهای شمال خراسان، آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل، زنجان، همدان، ساوه، قم و.... شنیده میشود؛ مانند گؤراوغلی (کور اوغلی)، حمرا (یا همرا)، اصلی و کرم، غریب و شاه صنم، نه باغ دویدی نه باغبان (نه باغ بیلدی نهده باغبان)
به خنياگران (نوازنده و خواننده) تركمن بخشی و در مرحله بالاتر خليفه گفته میشود.
تعدادی از موسیقیدانان و نوازندگان شاخص موسیقی ترکمنی (در ایران)
* مرحوم خلیفه نظرلی محجوبی
* دکتر مجید تکه
* موسی جرجانی
* تاجوردی پیکر
* آنهبردی پیکر
* قلیچ انوری
* عیدمحمد اونق
* مرحوم اُلیاقلی یگانه
* ارازمراد آرخی
****
زبان ترکمنی
ترکمنی (خط لاتین: türkmen , سیریلیک: түркмен) زبان مردم ترکمن و زبان ملی کشور ترکمنستان است. ترکمنی از زبانهای آلتایی شاخه اغوز است و حدود ۴ میلیون و ۳۶ هزار نفر در ترکمنستان و حدود ۲٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر در ایران و ۳۷۳۴۰۰۰ نفر در عراق و حدود ۲5۰۰۰۰۰۰ نفر در کشورهای دیگر از جمله چین،افغانستان، روسیه و ترکیه به آن سخن میگویند.
****
طبقه بندی
ترکمنی از خانواده زبانهای آلتایی و از گروه زبانهای ترکی جنوب غربی (اغوز) و زیر گروه زبانهای اغوز شرقی است. ترکمنی با زبانهای تاتاری کریمه و سالار و ترکی استانبولی، آذربایجانی و ازبکی مرتبط است. ترکمنها و گویندگان بیشتر این زبانها به راحتی زبان یکدیگر را میفهمند. زبان ترکمنی را میتوان حد واسط زیرمجموعههای غربی(ترکی استانبولی و ترکی آذربایجان) با زیرمجموعههای شرقی (ترکی قزاقی، اوزبیکی، قرقیزی و اویغوری) زبان ترکی دانست. به عنوان مثال برخی از کلماتی که در ترکی استانبولی و ترکی آذربایجان باهم تفاوت دارند را میتوان به هردو فرم آن در زبان ترکمنی یافت[نیازمند منبع]. یک ترکمن میتواند به راحتی لهجههای مختلف ترکی را فرابگیرد اما به دلیل گویش دشوار ترکمنی، یادگیری مکالمات ترکمنی اندکی دشوار است. در زبان ترکمنی سین با حرف ث تلفظ میشود و ز به صورت ظ.
ضمن آنکه حروفی که از بینی ادا میشوند و در شیوههای ترکی استانبولی و ترکی آذربایجانی معاصر حذف گردیده اند در ترکی ترکمنی کاربرد وسیع دارند. این حروف مانند "ـنگ" در گروه ترکی اغوز شرقی نیز به صورت گسترده مورد استفاده قرار میگیرند.
ترکمنی مانند دیگر زبانهای آلتایی از گروه زبانهای ملتصق است. افعال بیقاعده و کلمات مذکر و مؤنث ندارد و ساختار جمله به شکل فاعل + مفعول + فعل است.
****
نوشتار
ترکمنی در گذشته با خط عربی-فارسی نوشته میشد، در سال ۱۹۲۹ خط لاتین جایگزین آن شد و در ۱۹۳۸ خط سریلیک جای آن را گرفت. هرچند در ۱۹۹۱ آنها مجددا به خط لاتین بازگشتند، اما هنوز هم خط سریلیک کاربرد گستردهای دارد.
****
ادبیات
مختومقلی فراغی بزرگترین شاعر زبان ترکمن است. نوشته های این شاعر قرن هجدهم در مرحله میان زبان جغتای کلاسیک و ترکمنی امروزین قرار دارند. از دیگر شعرای ترکمن میتوان به محمد ولی کمینه، دولت محمد آزادی، مسکین قلیچ وملانفس وازشاعران معاصر ستارسوقی ونازمحمد پقه درایران وکریم قربان نفس درترکمنستان اشاره نمود.
****
اسب ترکمن
اسب ترکمن گونهای از اسب با نژاد ایرانی که در منطقه ترکمن صحرا زیست کرده و پرورش مییابد. رنگ آنها بیشتر خاکستری رنگ و بدنی کشیده و لاغر دارند. شکم آنها بر خلاف بسیاری از نژادهای دیگر اسبها ، تخت و به معنی دیگر شکم آنها لاغر است. صادرات این اسب به خارج از کشور ممنوع است.
اسب ترکمن اسبی است دارای ویژگی های منحصر به فردی از جمله: قد 148 تا 155 سانتیمتر ،گوشهای بلند ومتحرک،سینه فراخ و متناسب ،کپل کم شیب با عرض خوب ،مفاصل قوی،سم های محکم با زاویه مناسب،تحمل حرکات سنگین ورزشی و…است. رنگ های اصلی این نژاد : کهر،نیله،کرنگ،سمند و قره کهر میباشد.
نژادهای شناخته شده از اسب ترکمن در سه گروه : یموت،آخال تکه،چناران(مخلوط از تلاقی اسب ترکمن وعرب) دسته بندی شده اند.
اسب ترکمن اندامی کشیده، دُمی باریک، سر و گردن زیبا دارد. برای اسب های بانژاد ترکمن درسال های گذشته ذخیرههای ژنتیک این اسب، تقاضای جهانی یافته است. اسب ترکمن در نزد ترکمن ها پیشینهای طولانی در سنن و زندگی صحرانشینی وجنگ وگریزها درگذشته داشته است.
گفتنی است برنامه های اشتباه نیم قرن گذشته لطمه زیادی به ذخیره ژنتیکی اسب های ترکمن زده است و متاسفانه تعداد اسب های ترکمن خالص و خوب به شدت کاهش یافته است.
- امروزه خالص ترین اسب های ترکمن ایران را در منطقه راز و جرگلان از توابع استان خراسان شمالی می توان یافت که بیشترین جمعیت این اسب را دارا می باشد. خوشبختانه در سال های اخیر توجه بیشتری به تولید اسب های ترکمن شده است. تعدادی اندک و پراکنده از این نژاد توسط علاقه مندان در اصفهان، تهران، شیراز و همدان نیز نگهداری می شوند.
پیشینه اسب ترکمن
از گورهای سکایی یافت شده در پازیریک واقع در کوه های آلتای، آثاری از اسب ترکمن مربوط به 400 سال قبل از میلاد به دست آمده است. حالت قرار گرفتن گردن، شکل و استخوان بندی صورت و سایر اندام های این اسب ها خود دلیل بر صحت این مطلب است
****
استفاده اسب ترکمن در تاریخ
سکاها، هخامنشیان و بیش از همه اشکانیان از اسب های ترکمن در سواره نظام خود سود بردند. شاهان سلجوقی و صفویان نیز سوار بر اسب های ترکمن مملکت تحت سیطره خود را گسترش دادند و امنیت بخشیدند و نادرشاه افشار با ترکیب ترکمن و سایر اسب های ایران تا هند پیش رفت.
- از گذشته های دور و سلسله هان در چین گرفته تا خلفای عباسی و سلاطین عثمانی از اسب ترکمن در بخش های مختلف سپاه خود استفاده می کردند. بوسفالوس اسکندر و جهان پیمای ناپلئون، نمونه هایی از اسب های ترکمنی هستند که پای به فتوحات زیادی گذاشتند.
- نقاشی های صفوی و قاجار هنوز هم نقش و نگار اسب های ترکمن را در جنگ و شکار شاهان و شاهزادهها نشان می دهد.
خصوصیات بارز ظاهری
قد: اغلب 158 - 148 سانتیمتر
سر: صورت کشیده، خشک، استخوانی و ظریف، چشم ها براق و حدقه برجسته، گوش ها بلند و نازک و خوش فرم و کاکل کم پشت.
گردن: در آخال تکه بلند، باریک، اتصال به سر ظریف و با زاویه عمودی نسبت به بدن ولی در یموت کوتاه تر، عضلانی و قویتر، زاویه عمودی کمتر.
اندام های حرکتی: پاها بلند، خشک و نازک با تاندون ها و مفاصل قوی و متناسب. قلم ها بلند، گام ها نرم و سبک و حرکات باشکوه، سم در یموت قوی ولی در آخال تکه غیر مستحکم، عدم وجود موهای پشت بخلق.
بدن: اسکلت قوی، اندام ها بلند و کشیده و لاغر اما بسیار نیرومند، جدوگاه برجسته، شانه بلند، شیب کمر به طرف جلو و فاقد برجستگی، شکم تازی و در قسمت نزدیک به کپل جمع شده، کپل در طول بدن کشیده.
پوست و مو: پوست فوق العاده نازک ولی سفت، موهای سطح بدن کوتاه، نازک، ابریشمی با درخشندگی خاص، یال بسیار کم پشت و کوتاه، اتصال دم اندکی بالاتر از سایر نژادها، دم در حین حرکت آزاد و پایین.
رنگ: بیشتر رنگ ها در این نژاد دیده می شود که با درخشندگی خاصی همراه است.
منبع : ویکی پدیا
Share
0 نظرات:
ارسال یک نظر